Xử lý rác thải sinh hoạt, chìa khóa từ những đổi mới đột phá

Nghị quyết 57-NQ/TW ngày 22/12/2024 của Bộ Chính trị xác định khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số là đột phá chiến lược, động lực cho tăng trưởng xanh và phát triển bền vững. Đây là nền tảng để hoàn thiện thể chế, xây dựng cơ chế ưu đãi, thúc đẩy liên kết giữa Nhà nước, doanh nghiệp, tổ chức tài chính và cộng đồng. Để hiện thực hóa, cần đơn giản hóa thủ tục, tạo điều kiện nhà khoa học tập trung nghiên cứu, đồng thời Nhà nước đồng hành, hỗ trợ trong các lĩnh vực mạo hiểm, bảo đảm môi trường an toàn cho hoạt động nghiên cứu.

Công tác xử lý chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) tại Việt Nam đã có chuyển biến tích cực nhờ sự quan tâm của Chính phủ, song giải pháp hiện tại vẫn chưa tối ưu trên quy mô toàn quốc. Hiện chủ yếu áp dụng hai phương pháp: chôn lấp và đốt. Chôn lấp trước đây chiếm tỷ lệ lớn nhưng không đảm bảo vệ sinh, nay bị hạn chế theo chủ trương gần như cấm chôn lấp không hợp vệ sinh. Công nghệ đốt, nhất là lò nhỏ dưới 500 kg/giờ, gặp khó khăn trong quản trị và vận hành, chất lượng không ổn định, nhiều mô hình kém hiệu quả đã bị loại bỏ.

Với sự thay đổi về quy mô hành chính, nhiều xã mới ở vùng sâu, vùng xa hoặc nông thôn, dân số 100.000 - 300.000 người, có quyền tự chủ tương đương một huyện nhỏ và cần hệ thống xử lý rác độc lập để nâng cao hiệu quả. Tuy nhiên, các dự án xử lý rác quy mô nhỏ thường kém hấp dẫn nhà đầu tư do lợi nhuận thấp. Trong trường hợp này, việc sử dụng vốn ngân sách có thể mang lại lợi ích kép: vừa đáp ứng nhanh yêu cầu bảo vệ môi trường, vừa thúc đẩy chi tiêu công, đóng góp vào tăng trưởng GDP. Ngoài ra, chính quyền địa phương có thể chủ động lựa chọn công nghệ và quản lý vận hành. Với vốn ngân sách, chỉ cần khoảng 5.000 m² để xây dựng trạm xử lý, và có thể mở rộng khi nhu cầu tăng, thay vì phải dành quỹ đất lớn cho dự án dài hạn 20 - 50 năm như yêu cầu của một số nhà đầu tư tư nhân.

Công nhân phân loại rác tại nhà máy, bước quan trọng nâng cao hiệu quả xử lý chất thải rắn sinh hoạt.

Việt Nam từng nhập khẩu công nghệ lò đốt rác từ nước ngoài, nhưng nhiều công nghệ không phù hợp với đặc thù rác thải trong nướcvốn hỗn hợp, chưa phân loại tại nguồn dẫn đến hiệu quả thấp và chi phí cao. Nhiều dự án ở cả nông thôn và đô thị lớn, kể cả sử dụng công nghệ qua các chương trình ODA cũng không đạt kỳ vọng. Bài học rút ra là cần ưu tiên giải pháp phù hợp điều kiện Việt Nam, đảm bảo vận hành liên tục, ổn định và có độ tin cậy, bởi chỉ cần 5% rác tồn đọng mỗi ngày, sau 100 ngày sẽ trở thành vấn đề nghiêm trọng. Phụ thuộc công nghệ nước ngoài tiềm ẩn rủi ro bảo trì, sửa chữa và dễ dẫn đến thất bại nếu thiếu đội ngũ kỹ thuật tại chỗ. Do đó, tính chủ động về công nghệ trong nước là yếu tố then chốt để đảm bảo hiệu quả bền vững.

Phát triển công nghệ tại Việt Nam vẫn chậm bước

Phát triển công nghệ tại Việt Nam, không chỉ trong lĩnh vực môi trường mà còn ở nhiều ngành khác đang đối mặt với những thách thức lớn. Trước hết, Việt Nam là thị trường mới nổi với công nghiệp phụ trợ chưa phát triển, thiếu hệ sinh thái hỗ trợ toàn diện từ nguyên vật liệu, linh kiện đến dịch vụ kỹ thuật chuyên sâu. Doanh nghiệp công nghệ phải tự lo nhiều khâu, làm tăng chi phí và kéo dài thời gian triển khai.

Về chính sách, dù Nhà nước đã thiết lập các quỹ đầu, quy trình giải ngân vốn nghiên cứu vẫn phức tạp và quá thận trọng. Tâm lý “sợ sai” trong quản lý khiến giải ngân chậm trễ, thủ tục rườm rà, làm các nhà khoa học bị phân tán, khó tập trung cho R&D. Nghị quyết 57 của Bộ Chính trị đã thể hiện sự quan tâm đặc biệt tới khoa học công nghệ, nhưng để đi vào thực tiễn cần mạnh dạn đơn giản hóa thủ tục, đồng hành cùng nhà khoa học trong các lĩnh vực mạo hiểm, tạo môi trường an toàn để họ dám đầu tư nghiên cứu mà không lo rủi ro hay thiếu hỗ trợ.

Trong hơn hai thập kỷ qua, nhiều doanh nghiệp trong nước đã phát triển các sản phẩm công nghệ hữu hình, từ thiết bị đo lường đến giải pháp xử lý rác phù hợp với điều kiện Việt Nam. Tuy nhiên, họ vẫn thiếu sự hỗ trợ tài chính đáng kể từ các chương trình khoa học công nghệ của Nhà nước, khiến việc mở rộng quy mô gặp nhiều khó khăn. Phát triển khoa học công nghệ là yếu tố then chốt để nâng tầm quốc gia, nhất là trong bối cảnh chuyển đổi số và đổi mới công nghệ. Những điểm sáng công nghệ trong nước cần được hỗ trợ kịp thời về chính sách, tài chính và cơ chế, nhằm lan tỏa giá trị, đặc biệt trong các dự án quy mô lớn như xử lý rác thải công suất cao, hướng tới giải pháp đồng bộ và bền vững.

Bất cập trong “cuộc đua” đầu tư xử lý rác thải

Hiện nay, thu hút đầu tư xử lý CTRSH còn nhiều bất cập. Trước hết, rác thải tại Việt Nam chưa được phân loại tại nguồn, gây khó khăn cho xử lý và làm giảm hiệu quả của nhiều công nghệ, đặc biệt là công nghệ nước ngoài vốn thiết kế cho rác đã phân loại. Bên cạnh đó, chính sách thu hút đầu tư chưa công bằng: nhiều dự án sử dụng công nghệ nước ngoài qua vốn ODA hoặc đầu tư trực tiếp được cam kết giá xử lý tính bằng USD và bảo đảm lượng rác tối thiểu, trong khi nhà đầu tư trong nước thường không nhận được ưu đãi tương tự, dẫn đến rủi ro tài chính cao

Để khắc phục, cần điều chỉnh chính sách đảm bảo công bằng giữa nhà đầu tư trong và ngoài nước, với cam kết hỗ trợ về lượng rác tối thiểu và đơn giá ổn định cho doanh nghiệp nội địa. Điều này không chỉ giúp giải quyết vấn đề rác thải mà còn thúc đẩy phát triển kinh tế và công nghệ trong nước.

Chính sách đột phá, chìa khóa nâng tầm công nghệ Việt

Trong bối cảnh cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 và yêu cầu phát triển bền vững, việc nâng cao năng lực khoa học công nghệ trong nước trở thành nhiệm vụ cấp thiết. Muốn làm chủ công nghệ, Việt Nam không chỉ cần nguồn lực con người mà còn cần những chính sách đột phá để tạo môi trường thuận lợi cho đổi mới sáng tạo.

Tiến sĩ Nguyễn Đình Trọng - Chủ tịch Hội đồng quản trị Tập đoàn Công nghệ T-TECH Việt Nam, một trong những doanh nghiệp tiên phong trong lĩnh vực xử lý CTRSH tại Việt Nam chia sẻ: Công nghệ nước ngoài có nhiều điểm mạnh, nhưng không phải lúc nào cũng phù hợp với Việt Nam, đặc biệt trong lĩnh vực xử lý CTRSH. Rác thải Việt Nam mang đặc thù hỗn hợp, chịu ảnh hưởng từ khí hậu và thói quen sinh hoạt, khiến nhiều công nghệ nước ngoài khó áp dụng hiệu quả. Người Việt Nam hoàn toàn có khả năng sáng tạo các giải pháp phù hợp hơn, với tính ứng dụng cao. Để thúc đẩy phát triển khoa học công nghệ trong nước, nhà nước cần triển khai các chính sách cụ thể như sau:

Một là, phát hiện và hỗ trợ các điểm sáng công nghệ thông qua cơ quan chuyên trách hoặc tổ chuyên gia, với các hình thức hỗ trợ tài chính, cơ chế quản lý, tư vấn… nhằm giúp doanh nghiệp mở rộng quy mô và tăng khả năng ứng dụng thực tiễn.

Hai là, đồng bộ hóa các khâu từ nghiên cứu, tài chính, quản trị, nhân lực đến thi công; hỗ trợ doanh nghiệp tiếp cận công nghiệp phụ trợ, bảo hộ sở hữu trí tuệ và tạo môi trường kinh doanh công bằng để giảm rủi ro.

Ba là, đơn giản hóa thủ tục giải ngân, khuyến khích đầu tư mạo hiểm bằng các quỹ bảo trợ của Nhà nước, đồng hành với doanh nghiệp trong dự án rủi ro cao thay vì để họ tự gánh rủi ro.

Bốn là, ưu tiên giải pháp nội địa để hạn chế phụ thuộc công nghệ và nhà đầu tư nước ngoài, bảo đảm an ninh quốc gia, đồng thời thúc đẩy phát triển các sáng kiến trong nước. Các hội thảo khoa học và triển lãm công nghệ cần được tổ chức thường xuyên để kết nối doanh nghiệp công nghệ Việt Nam với cơ quan quản lý.

Theo Tiến sĩ Nguyễn Đình Trọng, để xử lý CTRSH hiệu quả, các địa phương cần thực hiện ba bước chính:

Thứ nhất, quy hoạch chuẩn xác: Xây dựng bản đồ quy hoạch các điểm xử lý rác thải phù hợp từng địa bàn. Với đô thị lớn như Hà Nội hay Thành phố Hồ Chí Minh, nên phân bổ 5 - 7 trạm xử lý quanh khu vực thay vì tập trung vào một vài điểm lớn, nhằm giảm chi phí vận chuyển và xử lý. Quy hoạch phải thận trọng, tránh lặp lại sai lầm của một số địa phương từng chọn vị trí không phù hợp.

Lò đốt rác được giám sát ở phòng điều khiển trung tâm của Nhà máy điện rác Sóc Sơn.