Lựa chọn công nghệ, yếu tố then chốt quyết định hiệu quả xử lý chất thải rắn sinh hoạt

Trước tốc độ đô thị hóa nhanh chóng và lượng chất thải rắn sinh hoạt (CTRSH) ngày càng gia tăng, Việt Nam đang đối mặt với những thách thức nghiêm trọng trong công tác quản lý và xử lý rác thải. Mỗi ngày, cả nước phát sinh khoảng 60.000 tấn rác sinh hoạt, trong đó phần lớn vẫn được xử lý bằng hình thức chôn lấp, nhưng đa số không đảm bảo vệ sinh, gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng. Việc đầu tư công nghệ xử lý rác tại nhiều địa phương còn thiếu sự phù hợp, dẫn đến hiệu quả thấp, lãng phí nguồn lực.
Lựa chọn công nghệ xử lý chất thải không thể áp dụng theo khuôn mẫu, mà cần căn cứ vào quy mô, đặc điểm rác thải, điều kiện kinh tế - xã hội và các quy định về môi trường. Công nghệ phù hợp không chỉ giúp xử lý rác hiệu quả, bảo vệ môi trường mà còn mở ra hướng phát triển bền vững cho các đô thị. Do đó, xác định đúng công nghệ và nhà đầu tư phù hợp là yếu tố then chốt trong bài toán xử lý chất thải rắn sinh hoạt hiện nay.
Đô thị hóa thúc đẩy gia tăng phát sinh chất thải
Quá trình đô thị hóa đang trở thành động lực mạnh mẽ thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội ở Việt Nam. Không chỉ mở rộng không gian kinh tế, đô thị hóa còn tạo môi trường thuận lợi cho sự phát triển sôi động của các doanh nghiệp công nghiệp và dịch vụ, góp phần thu hút vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI), đẩy nhanh quá trình công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước.
Cùng với đó, năng suất lao động được nâng cao, chất lượng tăng trưởng kinh tế ngày càng cải thiện. Đô thị hóa mang lại diện mạo mới cho đời sống xã hội: cơ sở hạ tầng kỹ thuật, xã hội và số được đầu tư đồng bộ, hiện đại hơn; chất lượng các dịch vụ công được nâng cao; người dân được tiếp cận với điều kiện sống tốt hơn.
Không dừng lại ở khu vực thành thị, tác động lan tỏa từ đô thị hóa còn thúc đẩy sự phát triển ở khu vực nông thôn, từng bước thu hẹp khoảng cách phát triển giữa các vùng miền. Tỷ lệ thất nghiệp và đói nghèo giảm dần, trong khi hình ảnh những đô thị văn minh, hiện đại đang dần hình thành, trở thành biểu tượng cho sự phát triển bền vững và năng động của đất nước.
Tuy đạt được nhiều thành tựu đáng kể, quá trình đô thị hóa tại Việt Nam cũng đang đặt ra không ít thách thức, đặc biệt trong lĩnh vực quản lý chất thải rắn (CTR). Sự gia tăng nhanh chóng của dân số và tốc độ phát triển kinh tế đã kéo theo lượng CTR phát sinh ngày càng lớn. Hiện nay, trung bình mỗi ngày cả nước phát sinh khoảng 60.000 tấn rác sinh hoạt, trong đó khu vực đô thị chiếm khoảng 60%.

Thu gom rác thải sinh hoạt (ảnh minh hoạ)

Theo thống kê từ Bộ Nông nghiệp và Môi trường, hơn 70% lượng rác thải này đang được xử lý bằng phương pháp chôn lấp. Tuy nhiên, chỉ dưới 20% trong số đó được chôn lấp hợp vệ sinh. Việc chôn lấp không đảm bảo kỹ thuật đang gây ra ô nhiễm nghiêm trọng cho môi trường đất, nước và không khí, đặc biệt tại các đô thị lớn.

Đối với khoảng 30% lượng rác thải còn lại, phần lớn (khoảng 2/3) được xử lý bằng cách đốt trong các lò thủ công, gây phát tán khói bụi và làm gia tăng ô nhiễm không khí. Thành phố Hồ Chí Minh lượng rác thải sinh hoạt khoảng 9.500 – 10.000 tấn rác/ngày; Hà Nội gần 7.000 tấn, có lúc vượt 8.000 tấn; Đà Nẵng 1.000 – 1.200 tấn; Hải Phòng 1.000 – 1.100 tấn.
Hiện nay, trên cả nước có tổng cộng 904 bãi chôn lấp chất thải rắn sinh hoạt, tuy nhiên chỉ chưa đến 20% trong số đó đạt tiêu chuẩn hợp vệ sinh. Phần lớn còn lại là các bãi chôn lấp không đảm bảo kỹ thuật hoặc các điểm tập kết tạm thời cấp xã. Các bãi này thường tiếp nhận rác chưa qua phân loại, trong đó rác hữu cơ chiếm tỷ lệ cao, gây ra nhiều hệ lụy như: tính ổn định thấp, chiếm dụng diện tích đất lớn, phát sinh nước rỉ rác đáng kể và tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm nghiêm trọng.
Tình trạng chôn lấp không hợp vệ sinh đã và đang gây ảnh hưởng nặng nề đến môi trường đất, nước, không khí, đồng thời tác động tiêu cực đến sức khỏe, đời sống và sản xuất của cộng đồng dân cư xung quanh.
Bên cạnh đó, trong khoảng 400 lò đốt chất thải rắn sinh hoạt hiện có trên cả nước, chỉ khoảng hơn 300 lò (chiếm 77%) đạt công suất tối thiểu 300 kg/giờ và đáp ứng Quy chuẩn kỹ thuật quốc gia. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều lò đốt quy mô nhỏ không được trang bị hệ thống xử lý khí thải, hoặc nếu có thì cũng không đạt chuẩn, dẫn đến hiệu quả xử lý thấp và làm gia tăng ô nhiễm không khí tại nhiều địa phương.
Lựa chọn công nghệ quyết định hiệu quả xử lý chất thải rắn sinh hoạt
Hiện nay, nhiều địa phương trên cả nước vẫn đang gặp khó khăn trong việc lựa chọn công nghệ xử lý chất thải rắn sinh hoạt, cũng như trong khâu lựa chọn nhà đầu tư và quản lý sau đầu tư. Thực tế cho thấy, có những nơi có khối lượng chất thải cần xử lý không lớn nhưng lại đầu tư công nghệ theo mô hình của các thành phố lớn, dẫn đến lãng phí nguồn lực và hiệu quả vận hành thấp.
Theo các chuyên gia, việc lựa chọn công nghệ và mô hình xử lý rác thải không thể áp dụng một cách máy móc mà cần căn cứ vào điều kiện thực tế của từng địa phương.
Thực tế cũng cho thấy, nhiều địa phương đã đầu tư vào công nghệ hiện đại nhưng không phù hợp với điều kiện thực tiễn: suất đầu tư quá cao so với năng lực vận hành và khối lượng rác phát sinh, dẫn đến hiệu quả khai thác thấp. Trong khi đó, các công nghệ nhập khẩu từ nước ngoài dù hiện đại cũng gặp nhiều trở ngại khi áp dụng tại Việt Nam. Nguyên nhân chủ yếu là do đặc điểm rác thải sinh hoạt tại Việt Nam chưa được phân loại tại nguồn, có độ ẩm cao, hàm lượng hữu cơ lớn, điều kiện khí hậu nhiệt đới và lượng rác tiếp nhận thực tế thường không ổn định hoặc thấp hơn công suất thiết kế.

Lựa chọn công nghệ là một trong những yếu tố quan trọng quyết định hiệu quả công tác trong xử lý chất thải rắn sinh hoạt