Hiện nay, biến đổi khí hậu, suy giảm chất lượng môi trường biển và ven biển, các hoạt động khai thác sử dụng tài nguyên và môi trường biển không bền vững của con người có tác động xấu đến sinh vật biển và mất đa dạng sinh học biển. Nhiều loài sinh vật biển giảm số lượng, một số loài đã bị tuyệt chủng cục bộ. Sự suy giảm đa dạng sinh học đã dẫn đến sự suy giảm số lượng các loài có giá trị kinh tế, tác động trực tiếp tới kinh tế và điều kiện sống của con người tại Việt Nam.
Trước đó, nước ta được Liên minh bảo tồn thiên nhiên quốc tế (IUCN) đánh giá là một trong 10 trung tâm đa dạng sinh học biển và là một trong 20 vùng biển có nguồn lợi hải sản phong phú trên thế giới với khoảng 11.000 loài sinh vật cư trú trong hơn 20 kiểu hệ sinh thái điển hình, thuộc 6 vùng đa dạng sinh học biển khác nhau.
Trong tổng loài sinh vật được phát hiện có khoảng 6.000 loài động vật đáy; 2.038 loài cá, trong đó có trên 100 loài cá có thể đánh bắt vì mục đích kinh tế; 653 loài rong biển; 657 loài động vật phù du; 94 loài thực vật ngập mặn; 225 loài tôm biển; 14 loài cỏ biển; 15 loài rắn biển; 12 loài thú biển; 5 loài rùa biển và 43 loài chim nước.
Ngoài ra còn phát hiện khoảng 1.300 loài trên các hải đảo. Biển Việt Nam có khoảng 1.122km2 rạn san hô với khoảng 350 loài san hô đá phân bổ rộng khắp từ Bắc vào Nam. Sống gắn bó với các vùng rạn san hô là trên 2.000 loài sinh vật đáy và cá, trong đó có khoảng trên 400 loài cá rạn san hô và nhiều hải đặc sản khác.
Biển Việt Nam có tính đa dạng sinh học cao.
Bên cạnh đó, Việt Nam là một trong 12 trung tâm đa dạng sinh học toàn cầu, với hệ sinh thái biển phong phú và độc đáo. Tuy nhiên, trong bối cảnh biến đổi khí hậu và phát triển kinh tế thiếu bền vững, nhiều hệ sinh thái đang bị suy thoái nghiêm trọng. Lãnh đạo Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam nhấn mạnh, tình trạng giảm mạnh diện tích rừng ngập mặn tại Đồng bằng sông Cửu Long và sự suy giảm độ phủ rạn san hô ở nhiều khu vực ven biển là những tín hiệu đáng lo ngại. Trước thực trạng đó, vai trò then chốt của việc triển khai hiệu quả chính sách, pháp luật về bảo vệ môi trường và bảo tồn đa dạng sinh học biển, đặc biệt là Nghị quyết số 36-NQ/TW về phát triển và ứng dụng công nghệ sinh học phục vụ phát triển bền vững đất nước trong tình hình mới.
Từ góc độ nghiên cứu và quản lý, Lãnh đạo Viện Hàn lâm Khoa học xã hội Việt Nam cho biết, Việt Nam hiện là một trong 10 trung tâm đa dạng sinh học biển và thuộc nhóm 20 quốc gia có nguồn lợi hải sản lớn nhất toàn cầu. Trong những năm qua, nhiều văn bản pháp luật đã được ban hành như Luật Đa dạng sinh học, Luật Thủy sản, Luật Bảo vệ môi trường cùng các kế hoạch, đề án, chương trình quốc gia nhằm bảo vệ tài nguyên biển và phục hồi hệ sinh thái.
Tuy vậy, việc thực thi vẫn chưa đồng đều, chưa phát huy đầy đủ vai trò của cộng đồng và chưa gắn kết hiệu quả giữa bảo tồn với phát triển sinh kế. Do đó, cần mở rộng các khu bảo tồn biển dựa vào sự tham gia của người dân, đồng thời đẩy mạnh truyền thông và giám sát cộng đồng.
Ngoài ra, Lãnh đạo Trung tâm Bảo tồn sinh vật biển và Phát triển cộng đồng (MCD) cho rằng, các mô hình do MCD triển khai tại Đồng bằng sông Hồng, Duyên hải miền Trung và Đồng bằng sông Cửu Long đã cho thấy hiệu quả tích cực trong bảo tồn rừng ngập mặn, rạn san hô và phát triển sinh kế bền vững.
Dẫn chứng về mô hình nuôi tôm sinh thái tại Cà Mau, sáng kiến đồng quản lý rạn san hô ở miền Trung và hỗ trợ thành lập khu bảo tồn biển cấp tỉnh tại Cô Tô và Cà Mau, bài học then chốt là cần đặt cộng đồng vào trung tâm, tăng cường phối hợp giữa các bên liên quan và tích hợp yếu tố giới, thích ứng biến đổi khí hậu trong các chương trình bảo tồn. Cần tăng cường hợp tác nghiên cứu đánh giá khả năng hấp thụ carbon của các hệ sinh thái biển và thúc đẩy chuyển đổi sinh kế xanh, hướng đến phát triển bền vững.
Tăng cường giám sát đa dạng sinh học từ cộng đồng người dân góp phần bảo vệ, bảo tồn tài nguyên biển hiệu quả.
Bên cạnh đó, Đại diện Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV) trình bày về thực trạng vi phạm pháp luật liên quan đến rùa biển tại Việt Nam. Theo đó, từ năm 2018 đến 2024, hệ thống theo dõi của ENV ghi nhận hàng trăm vụ việc liên quan đến buôn bán, tàng trữ rùa biển trái phép tại các điểm nóng như Côn Đảo (Bà Rịa - Vũng Tàu), Phú Quốc (Kiên Giang), Nha Trang (Khánh Hòa), Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Đại diện Trung tâm Giáo dục Thiên nhiên (ENV) trình bày về thực trạng vi phạm pháp luật liên quan đến rùa biển tại Việt Nam.
Theo đó, từ năm 2018 đến 2024, hệ thống theo dõi của ENV ghi nhận hàng trăm vụ việc liên quan đến buôn bán, tàng trữ rùa biển trái phép tại các điểm nóng như Côn Đảo (Bà Rịa - Vũng Tàu), Phú Quốc (Kiên Giang), Nha Trang (Khánh Hòa), Hà Nội và Thành phố Hồ Chí Minh. Trong số này, có nhiều vụ án điển hình.
Đại diện ENV cũng nhấn mạnh vai trò của truyền thông cộng đồng trong thay đổi nhận thức.Tại hội thảo, các đại biểu tập trung thảo luận ba nội dung chính: Tổng quan vấn đề bảo tồn đa dạng sinh học biển; hệ thống chính sách, pháp luật hiện hành và thực tiễn thực hiện; các kết quả, bài học và sáng kiến từ các địa phương và tổ chức xã hội. Từ đó, các đại biểu đề xuất tiếp tục mở rộng mô hình đồng quản lý, nâng cao năng lực cho cán bộ địa phương, khuyến khích hợp tác công tư và tích hợp khoa học công nghệ trong giám sát, đánh giá và phục hồi hệ sinh thái biển.
Tăng cường giám sát cộng đồng trong bảo tồn đa dạng sinh học biển không chỉ là xu hướng mà còn là giải pháp thiết thực, phù hợp với bối cảnh biến đổi khí hậu và khai thác tài nguyên biển quá mức hiện nay. Khi người dân địa phương trở thành người giám sát, quá trình phát hiện, ghi nhận và phản ánh các biến động trong môi trường biển sẽ trở nên kịp thời, chính xác hơn. Đây cũng là cách giúp cộng đồng nâng cao hiểu biết, ý thức trách nhiệm đối với nguồn lợi tự nhiên gắn bó mật thiết với sinh kế của họ.
Tuy nhiên, để giám sát cộng đồng thực sự hiệu quả, cần có sự hỗ trợ về kỹ thuật, đào tạo và cơ chế phối hợp giữa chính quyền, nhà khoa học và người dân. Đồng thời, cần lồng ghép việc ứng dụng công nghệ từ các thiết bị ghi nhận số liệu đơn giản đến nền tảng dữ liệu số nhằm tăng độ chính xác và khả năng chia sẻ thông tin. Việc kết hợp giữa nhận thức của người bản địa và giải pháp hiện đại sẽ là chìa khóa thúc đẩy công tác bảo tồn biển mang tính chủ động, toàn diện và bền vững hơn trong tương lai.
Ngọc Oanh