Thách thức từ ô nhiễm môi trường trong cụm công nghiệp
Trong tiến trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa, các khu và cụm công nghiệp giữ vai trò quan trọng trong thúc đẩy tăng trưởng kinh tế, chuyển dịch cơ cấu lao động, gia tăng xuất khẩu và thu hút đầu tư. Tuy nhiên, sự phát triển mạnh mẽ này cũng đặt ra thách thức lớn về môi trường. Nguy cơ ô nhiễm, đặc biệt tại các cụm công nghiệp, sẽ ảnh hưởng trực tiếp đến đời sống nhân dân, uy tín quốc gia và cản trở mục tiêu phát triển bền vững.
Theo Báo cáo công tác bảo vệ môi trường ngành Công Thương năm 2024, cả nước hiện có khoảng 725 cụm công nghiệp đi vào hoạt động. Sự hình thành và phát triển của các cụm công nghiệp đã mang lại nhiều tác động tích cực: góp phần di dời, cải tạo hàng nghìn cơ sở sản xuất gây ô nhiễm ra khỏi khu dân cư; thúc đẩy kinh tế địa phương; tạo việc làm cho người lao động và đóng góp vào xây dựng nông thôn mới.
Thống kê cho thấy hạ tầng môi trường tại các cụm công nghiệp vẫn còn thiếu và yếu, khi chỉ khoảng 30,6% có hệ thống xử lý nước thải tập trung đạt chuẩn, phần lớn còn lại chưa có hoặc hoạt động cầm chừng. Nhiều địa phương, nhất là vùng sâu, vùng xa vẫn xảy ra tình trạng xả thải trực tiếp gây bức xúc. Các ngành như vật liệu xây dựng, khai thác khoáng sản, gốm sứ, dệt nhuộm… phát sinh nhiều chất thải rắn, bụi và tiếng ồn nhưng hệ thống thu gom, xử lý chưa đồng bộ, trong khi nhiều doanh nghiệp nhỏ vẫn dùng công nghệ lạc hậu, tiêu hao năng lượng và gây ô nhiễm.
Ở góc độ quản lý, Bộ Công Thương đã ban hành nhiều văn bản chỉ đạo, đồng thời đề nghị các địa phương đặc biệt chú trọng công tác bảo vệ môi trường. Bộ cũng yêu cầu kiên quyết xử lý các cụm công nghiệp và dự án vi phạm, gây ô nhiễm. Đây là thông điệp nhất quán nhằm nâng cao kỷ cương trong phát triển công nghiệp.
Nghị định 32/2024/NĐ-CP được ban hành nhằm tăng cường quản lý, phát triển cụm công nghiệp, quy định rõ trách nhiệm của địa phương và doanh nghiệp trong đầu tư hạ tầng, nhất là xử lý chất thải. Nghị định không chỉ cụ thể hóa các quy định liên quan đến đất đai, xây dựng, môi trường, tài sản công mà còn bổ sung nghĩa vụ của chủ đầu tư hạ tầng và các tổ chức, cá nhân sản xuất kinh doanh trong việc tuân thủ pháp luật bảo vệ môi trường, đồng thời xác định rõ trách nhiệm quản lý, giám sát của UBND các cấp.
Nghị định 32/2024/NĐ-CP còn ưu tiên hỗ trợ đầu tư hạ tầng, nhất là các công trình môi trường trong những cụm đang hoạt động. Bên cạnh hoàn thiện thể chế, Bộ Công Thương thường xuyên phối hợp với UBND các tỉnh, thành phố trong quản lý, phát triển cụm công nghiệp. Sự kết hợp này góp phần nâng cao hiệu quả quản lý và hướng tới phát triển bền vững.
Ngày 12/7/2025, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chỉ thị 20/CT-TTg yêu cầu các bộ, ngành, địa phương tập trung ngăn chặn và xử lý ô nhiễm môi trường tại khu, cụm công nghiệp. Chỉ thị nhấn mạnh siết chặt quản lý nhập khẩu máy móc cũ, công nghệ lạc hậu để tránh nguy cơ biến Việt Nam thành “bãi rác công nghệ”. Đây là bước đi thể hiện quyết tâm của Chính phủ trong gắn kết phát triển công nghiệp với bảo vệ môi trường.
Giải pháp đồng bộ hướng tới các cụm công nghiệp xanh, hiện đại
Trong cụm công nghiệp, mọi doanh nghiệp, dù lớn hay nhỏ, đều phải có trách nhiệm bảo vệ môi trường. Nếu doanh nghiệp nhỏ không đủ điều kiện xây dựng hệ thống xử lý riêng, bắt buộc phải đóng góp kinh phí vào hệ thống xử lý tập trung. Đây là nghĩa vụ không thể né tránh. Người đứng đầu Ban quản lý cụm công nghiệp có trách nhiệm đảm bảo tất cả doanh nghiệp tuân thủ quy định. Nếu để xảy ra vi phạm, Ban quản lý phải chịu trách nhiệm giám sát và xử lý nghiêm.
Để phát triển công nghiệp gắn liền với bảo vệ môi trường, các cụm công nghiệp phải được định hướng theo mô hình xanh, hiện đại và bền vững. Muốn đạt được điều này, cần sự vào cuộc đồng bộ từ thể chế, hạ tầng, công nghệ đến công tác giám sát và nâng cao nhận thức xã hội. Các chuyên gia đã đề xuất 6 nhóm giải pháp trọng tâm nhằm hiện thực hóa mục tiêu trên.
Thứ nhất, về thể chế, cần tiếp tục hoàn thiện khung pháp lý cho quản lý cụm công nghiệp.
Thứ hai, về hạ tầng, cần coi đầu tư hệ thống xử lý nước thải tập trung là điều kiện bắt buộc, không thể trì hoãn. Các địa phương phải ưu tiên ngân sách, đồng thời khuyến khích xã hội hóa, huy động nguồn lực tư nhân. Đây vừa là nhiệm vụ bảo vệ môi trường, vừa là yêu cầu để cụm công nghiệp phát triển bền vững và tham gia chuỗi cung ứng toàn cầu.
Thứ ba, về công nghệ, cần đẩy mạnh áp dụng sản xuất sạch hơn, tiết kiệm năng lượng, giảm phát thải khí nhà kính. Bộ Công Thương đang triển khai nhiều chương trình hỗ trợ doanh nghiệp đổi mới công nghệ, áp dụng kinh tế tuần hoàn, tái sử dụng chất thải, hướng đi tất yếu khi thương mại quốc tế ngày càng đề cao tiêu chuẩn xanh.
Thứ tư, về giám sát, cần tăng cường quan trắc môi trường tự động tại các cụm công nghiệp, kết nối dữ liệu về cơ quan quản lý nhà nước để giám sát thường xuyên, liên tục. Đồng thời, phải xử lý nghiêm những doanh nghiệp vi phạm.
Thứ năm, về hợp tác vùng, nhiều cụm công nghiệp nằm liền kề nhau, thậm chí liên tỉnh. Do đó, việc phối hợp liên vùng trong xử lý chất thải, quản lý nguồn nước, bảo vệ không khí là vô cùng quan trọng. Nếu mỗi địa phương làm riêng lẻ, sẽ không thể giải quyết triệt để vấn đề.
Thứ sáu, nâng cao nhận thức của doanh nghiệp và người dân về trách nhiệm bảo vệ môi trường là yếu tố then chốt. Chỉ khi cộng đồng và doanh nghiệp hiểu rõ lợi ích lâu dài của phát triển bền vững, thì những nỗ lực về thể chế, công nghệ và giám sát mới phát huy hiệu quả thực sự.
Có thể thấy, bảo vệ môi trường tại các cụm công nghiệp không chỉ là yêu cầu pháp lý, mà còn là điều kiện tiên quyết cho sự phát triển bền vững. Muốn đạt mục tiêu này, cần sự vào cuộc đồng bộ của Nhà nước, địa phương, doanh nghiệp và cộng đồng. Đầu tư hạ tầng xử lý chất thải, đổi mới công nghệ xanh và tăng cường giám sát phải được thực hiện quyết liệt, không thể trì hoãn. Cùng với đó, ý thức trách nhiệm xã hội của mỗi doanh nghiệp cần được nâng cao, để không ai đứng ngoài cuộc. Chỉ khi phát triển công nghiệp gắn liền với môi trường xanh, Việt Nam mới giữ vững đà tăng trưởng và thực hiện thành công cam kết phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050.