Cải tạo sông Tô Lịch - Hồi sinh môi trường nước và kích thích nhu cầu du lịch

Sông Tô Lịch mang tên của một vị già làng họ Tô, tên Lịch, đứng đầu “Long Đỗ hương” - làng gốc đầu tiên trên đất Thăng Long. Thời cửa sông còn thông với sông Hồng, nước sông Tô Lịch luôn đầy ắp, trên bến dưới thuyền thương gia tấp nập, trở thành tuyến giao thông thủy quan trọng của người dân kinh thành Thăng Long. Hiện sông Tô Lịch có chiều dài gần 15 km, khởi đầu từ đường Hoàng Quốc Việt chảy qua Cầu Giấy xuống phía Nam thành phố Hà Nội.

Sách "Đại Nam nhất thống chí" có viết: “Sông Tô ở phía Đông tỉnh thành (Hà Nội) là phân lưu của sông Nhị, chảy theo phía Bắc tỉnh thành vào cửa cống thôn Hương Bài, tổng Đông Xuân, huyện Thọ Xương (cửa sông xưa nằm ở vị trí phố Cầu Gỗ, quận Hoàn Kiếm) chuyển sang phía Tây huyện Vĩnh Thuận đến xã Nghĩa Đô ở phía Đông huyện Từ Liêm và các tổng thuộc huyện Thanh Trì, quanh co gần 60 dặm, tới xã Hà Liễu chảy vào sông Nhuệ”.

Một khúc sông Tô Lịch với màu nước ô nhiễm

Trước thế kỷ XII, con sông này lấy nước sông Thiên Phù (một nhánh của sông Hồng) ở ngã ba Giang Tân (nay là khu vực chợ Bưởi), rồi chia làm hai nhánh. Một nhánh chảy xuống phía nam, qua huyện Thanh Trì, một nhánh chảy qua các làng Yên Thái, Hồ Khẩu, Thụy Khuê, qua phố Quán Thánh, Hàng Lược, ngoặt lại qua Đồng Xuân, xuống Ngõ Gạch, chạy ra Hàng Buồm, nối với sông Hồng gọi là Giang Khẩu, gần đầu cầu Chương Dương hiện nay. Đến đầu thế kỷ XVIII, sông Hồng đổi dòng, cát bồi lấp cửa sông Thiên Phù; qua thời gian, nước sông Hồng không thể cấp lại nước cho sông Tô Lịch và hồ Tây vì cửa sông bồi lấp.

Khơi thông dòng chảy từ mục tiêu dài hạn

Sông Tô Lịch hiện nay, so với những thế kỷ trước đã có nhiều biến động về dòng chảy và diện tích lưu vực theo chiều hướng thu hẹp. Sự chuyển biến đó chủ yếu do lưu lượng dòng chảy giảm dẫn đến nước lưu, làm tăng mức độ ô nhiễm ngày một trầm trọng ở những thập niên gần đây. Nguyên nhân chủ yếu xuất phát từ tốc độ đô thị hóa quá nhanh; đời sống người dân nâng cao, kéo theo tốc độ xả thải tăng mạnh; trong khi cửa sông bị bồi lấp, lượng nước lưu thông chủ yếu chỉ có nước thải sinh hoạt, làm mức độ ô nhiễm,

Trong suốt nhiều thập niên gần đây, sông Tô Lịch đã trở thành nơi tiếp nhận lượng lớn nước thải sinh hoạt, chưa qua xử lý; ước tính mỗi ngày cư dân hai bên bờ sông đã xả ra khoảng 150.000 đến 160.000m³ nước thải sinh hoạt chưa qua xử lý. Hàm chứa trong dòng nước thải sinh hoạt là xà phòng, dầu gội, hóa chất tẩy rửa, các chất hữu cơ đang phân hủy… để lại một lòng sông có màu đen đặc trưng, bốc mùi hôi nồng nặc, khiến sông Tô Lịch bị gắn mác là “dòng sông chết”. Nhiều giải pháp đã được thử nghiệm, từ xử lý bằng công nghệ nano, bioreactor, cho đến nạo vét cơ học. Tuy nhiên hiệu quả không bền vững, do chưa xử lý triệt để được nguồn ô nhiễm. Đây là nguyên nhân hai bên bờ sông luôn vắng bóng người vui chơi, trong khi cây cối vẫn xanh tươi.

Một khúc sông Tô Lịch với màu nước ô nhiễm

Bước ngoặt đến từ năm 2023 - 2024, khi Hà Nội bắt đầu triển khai đồng bộ các dự án quy mô lớn, hướng tới dòng chảy của sông Tô Lịch như dự án xử lý nước thải Yên Xá với tổng mức đầu tư hơn 16.000 tỷ đồng, nhằm thu gom và xử lý nước thải trước khi xả ra sông; dự án bổ sung cấp nước từ sông Hồng trị giá 550 tỷ đồng, nhằm duy trì dòng chảy liên tục và cải thiện chất lượng nước. Đồng thời, thành phố cũng xúc tiến quy hoạch cảnh quan ven sông, hình thành không gian sinh hoạt cộng đồng, tuyến đi bộ, cây xanh và công viên.

Những thay đổi bước đầu đã cho thấy hiệu quả khả quan như mùi hôi giảm, dòng nước ở một số đoạn đã trong hơn, cảnh quan hai bên sông bắt đầu được cải tạo. Một yếu tố khá quan trọng mà các chuyên gia và nhà quản lý đã bắt đầu nhìn thấy, đó là tiềm năng kinh tế gia tăng từ hoạt động kinh doanh du lịch, khi dòng chảy ổn định, tạo cảm hứng cho khách tham quan.

Nâng cao giá trị bất động sản – kinh doanh thương mại du lịch

Theo đánh giá của các chuyên gia, tiềm năng tăng trưởng giá trị bất động sản dọc sông Tô Lịch còn rất cao. Không gian xanh, sạch, có lối đi bộ, giao thông thuận tiện và cảnh quan hấp dẫn sẽ là yếu tố then chốt để thu hút nhà đầu tư vào các khu chung cư cao cấp, khách sạn, trung tâm thương mại ven sông, nếu có được một kế hoạch đầu tư, cải tạo một cách đồng bộ, hướng tới một trục thương mại - dịch vụ sôi động ven sông, đặc biệt là kinh doanh du lịch.

Đặc biệt, tiềm năng du lịch dọc sông Tô Lịch có cơ hội gia tăng, nếu du khách được dừng chân tham quan tại các di tích lịch sử, khu dân cư lâu đời như chùa Láng, đình Kim Liên, chùa Đại Bi… khi đã trở thành điểm du lịch, Hà Nội có thể triển khai tuyến du lịch đi bộ ven sông, kết hợp tham quan di tích; các sự kiện văn hóa - âm nhạc ngoài trời; quán cà phê; chợ đêm; khu ẩm thực ven sông; tour thuyền nhỏ; chèo SUP… như một số mô hình đã thành công trên thế giới: suối Cheonggyecheon (Hàn Quốc); sông Kallang (Singapore); Kênh đào Regent (Anh)… đều cho thấy, giá trị bất động sản ven sông có thể tăng từ 200% đến 300% sau khi đầu tư, cải tạo hạ tầng hai bên bờ.

Việc cải tạo hồi sinh sông Tô Lịch, ngoài những mục tiêu đặt ra về môi trường, sức khỏe của người dân, hay gia tăng giá trị mang lại từ hai bên bờ, vị thế của Hà Nội cũng được nâng cao trong mắt du khách, đối với bản sắc văn hóa, dấu ấn riêng có của người dân Việt Nam nói chung và Hà Nội nói riêng.

Một khúc sông Tô Lịch với màu nước ô nhiễm

Rào cản và giải pháp

Hồi sinh một dòng sông giữa lòng đô thị với hàng trăm điểm xả thải, là một thách thức không nhỏ về giải pháp công nghệ, thiết bị kỹ thuật và nguồn tài chính. Bởi hàng loạt các vấn đề cần cụ thể hóa như nạo vét lớp bùn đáy; xây dựng hệ thống thu gom và xử lý nước thải tại chỗ; giám sát chất lượng nước trước khi xả ra môi trường, đủ đảm bảo sử dụng về chất lượng nước và tốc độ dòng chảy cho kinh doanh du lịch… đòi hỏi nguồn ngân sách ổn định, cơ chế vận hành chuyên nghiệp, nghiêm túc và một hệ thống các quy định chi tiết, tác động trực tiếp tới các đối tượng có liên quan.

Việc tạo dòng chảy đủ lớn để đạt được mục tiêu về môi trường và các mục tiêu về giá trị gia tăng mà dòng sông mang lại, trong quá trình triển khai dự án cũng là một thách thức không hề nhỏ. Bởi nếu không có sự kết hợp đồng bộ về chính sách, kế hoạch triển khai và trách nhiệm của cơ quan chuyên môn, hoặc các liên kết lỏng lẻo khi triển khai dự án, sẽ dẫn đến sự lãng phí nguồn lực, thất thoát ngân sách và kết quả không như kỳ vọng.

Hồi sinh sông Tô Lịch xuất phát từ nhiều mục tiêu như xử lý môi trường, tăng trưởng kinh tế, nâng cao đời sống người dân. Đồng thời cũng tác động tới nhiều đối tượng và đặt trách nhiệm lên vai nhiều sở ngành (nông nghiệp - môi trường; xây dựng; quy hoạch - kiến trúc; tài chính…). Do đó để hồi sinh sông Tô Lịch hiệu quả, cần có một cơ quan điều phối trung tâm, chịu trách nhiệm và đủ thẩm quyền ra quyết định kịp thời, phù hợp cho quá trình triển khai. Cùng với đó là sự tham gia của người dân - những người sống ven sông và trực tiếp thụ hưởng lợi ích từ sự thay đổi đó.

Hiện Hà Nội đang phải đối mặt với hàng loạt các thách thức về xử lý chất thải rắn sinh hoạt, ô nhiễm môi trường nước, bụi mịn trong không khí gia tăng, thiếu không gian sinh hoạt công cộng cho người dân, hạ tầng giao thông và hạ tầng sinh hoạt quá tải… thì kế hoạch cải tạo sông Tô Lịch thành một trục kinh tế - thương mại – du lịch sẽ nâng cao chất lượng môi trường xã hội cho Hà Nội, tạo đòn bẩy kinh tế ven sông, hướng tới lộ trình xây dựng một Thủ đô hiện đại, văn minh và đáng sống.

Vũ Chiến